W ramach pamiętnika historycznego Muzeum Miedzi w Legnicy tym razem odcinek poświęcony pomnikowi, który pamiętają starsi mieszkańcy miasta. W grudniu 2019 r. do Legnicy powróciła rzeźba z pomnika Konstantego Rokossowskiego, który w latach 1987–1992 stał na obecnym Placu Orląt Lwowskich (wcześniej Plac Przyjaźni Polsko-Radzieckiej).
Historia legnickiego pomnika „marszałka dwóch narodów”, bo tak nazywała Rokossowskiego PRL-wska propaganda, rozpoczyna się w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, kiedy władze miasta podjęły decyzję o ufundowaniu pomnika marszałkowi K. Rokossowskiemu. Jako miejsce jego postawienia został wybrany Plac Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, gdzie jeszcze kilka lat wcześniej planowano zbudować pomnik przyjaźni polsko-radzieckiej, pod który wmurowano nawet kamień węgielny, a w ramach ogłoszonego konkursu wyłoniono zwycięski projekt.
Głowonóg
Uroczystość odsłonięcia pomnika stanowiła część programu dwudniowych obchodów sześćdziesiątej rocznicy powstania Armii Radzieckiej w Legnicy (20–21 II 1978 r.). Uroczystość odsłonięcia monumentu, za którego stworzenie odpowiadał rzeźbiarz Zbigniew Frączkiewicz, miała miejsce drugiego dnia (wtorek). Na placu zebrali się licznie mieszkańcy miasta – pracownicy legnickich zakładów pracy, uczniowie lokalnych szkół, „weterani ruchu robotniczego”, kombatanci, przedstawiciele polskich i radzieckich władz, jak również polskie i radzieckie kompanie reprezentacyjne. Uroczystość otworzyło przemówienie prezydenta miasta Jana Binka. Po nim przemawiali kolejno: gen. dywizji Zbigniew Ohanowicz (zastępca dowódcy Śląskiego Okręgu Wojskowego) i gen. płk Jurij Zarudin (dowódca Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej). Po przemówieniach, uroczystego aktu odsłonięcia pomnika dokonali wspomniani Z. Ohanowicz i J. Zarudin. Pod monumentem złożono wieńce i wiązanki kwiatów, polska i radziecka orkiestra wojskowa odegrała hymny państwowe, odśpiewano międzynarodówkę a całość zakończyła defilada kompanii honorowych. Na cokole pomnika, którego odlew został wykonany w Fabryce Automatów Tokarskich w Chocianowie i Zakładach Mechanicznych „Legmet” w Legnicy, umieszczony został w dwóch językach (polski i rosyjski) następujący napis: „Marszałkowi Związku Radzieckiego i Marszałkowi Polski Konstantemu Rokossowskiemu społeczeństwo Legnicy”.
Kilka miesięcy później, pod pomnikiem odbyły się uroczystości związane z dziesiątą rocznicą śmierci marszałka. W „Konkretach” pisano: „W związku z 10 rocznicą śmierci marszałka Polski i Związku Radzieckiego – Konstantego Rokossowskiego, w Legnicy pod pomnikiem tego wybitnego dowódcy, złożono wieńce i wiązanki kwiatów. Pierwsza wieniec złożyła delegacja Wojewódzkiego Komitetu Frontu Jedności Narodu z sekretarzem KW PZPR tow. Henrykiem Kubiakiem i członkiem Sekreteriatu KW, sekretarzem Komitetu Miejskiego PZPR w Legnicy, tow. Edwardem Nirem na czele. Następnie wieńce składały delegacje Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej, Wojska Polskiego, kół Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej i grupa młodzieży”.
Wymiana marszałka
Z powodu swojej nieszablonowej formy (głowa osadzona na cokole ze szczeliną), wśród mieszkańców Legnicy pomnik nazywany był prześmiewczo „głowonogiem”. Niezadowolenie z wyglądu pomnika okazywało też dowództwo radzieckie. Dlatego w drugiej połowie lat osiemdziesiątych została podjęta decyzja o demontażu pomnika, i zastąpieniu go nowym. Wizerunek marszałka Rokossowskiego autorstwa Z. Frączkiewicza został zdemontowany 22 X 1987 r. i jak wszystko wskazuje, nie przetrwał do naszych czasów.
Stworzeniu nowego monumentu patronowały lokalne władze, dowództwo PGWAR oraz Wojewódzki Oddział Komitetu Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa (KOPWiM). Fundusze na jego wykonanie pochodziły ze składek Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (TPPR), KOPWiM, a także podobno od samych Rosjan. Autorem drugiego pomnika został Augustyn Dyrda z Tych, który przedstawił marszałka na tzw. planie amerykańskim (korpus bez nóg), przez co przylgnęły do niego takie określenia, jak „półtusza”, czy „jajowiec”.
Półtusza
Do odsłonięcia nowego pomnika doszło 4 XI 1987 r., w ramach obchodów siedemdziesięciolecia „Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej”. Przybyłych na uroczystość gości powitał Piotr Czaja, przewodniczący Zarządu Wojewódzkiego Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Wśród zaproszonych znalazł się m. in. minister spraw zagranicznych Marian Orzechowski, wiceprzewodniczący Centralnej Komisji Kontrolno-Rewizyjnej PZPR Jerzy Wilk, szef Głównego Zarządu Szkolenia Bojowego LWP gen. broni Wojciech Barański, gen. dyw. Zbigniew Ochanowicz, dowódca Śląskiego Okręgu Wojskowego gen. bryg. Henryk Szumski oraz przedstawiciele władz partyjnych i administracyjnych województwa legnickiego, reprezentowanymi w pierwszej kolejności przez Henryka Nowaka (I sekretarz KW PZPR w Legnicy). Nie mogło też zabraknąć przedstawicieli strony radzieckiej – na czele delegacji stał członek Komitetu Centralnego KPZR marszałek Nikołaj Ogarkow, a wraz z nim udział w odsłonięciu pomnika wziął udział konsul generalny ZSRR w Poznaniu Iwan Bojko. Do zgromadzonych ludzi przemówił jako pierwszy H. Nowak, a po nim głos zabrali marszałek N. Ogarkow i gen. M. Orzechowski. Ci dwaj wojskowi dokonali też uroczystego odsłonięcia monumentu, czemu towarzyszyły salwy honorowe oddane przez kompanie reprezentacyjne Centralnego Ośrodka Szkolenia Wojsk Łączności w Legnicy oraz Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej. Całość uroczystości zakończyła ceremonia złożenia wieńców i wiązanek kwiatów przez poszczególne delegacje oraz odśpiewanie Międzynarodówki.
Rokossowski na emeryturze
Pomnik został zdemontowany 20 X 1992 r. Na łamach „Konkretów” pojawiła się relacja z akcji demontażu: „O ósmej rano, 20 października br. na skwerze Orląt Lwowskich pojawiły się grupy robotników z legnickiej „komunałki” i wodociągów. Dźwig podjechał wprost pod cokół pomnika (…). Najpierw zdjęto granitową płytę osłaniającą betonową podstawę. Potem stalowe liny oplotły brązowy postument (…). Demontaż nie sprawił trudności. Wystarczyło zdecydowane szarpnięcie, by postać marszałka oddzielić od cokołu. Na chwilę pomnik zawisł w powietrzu, po czym bezpiecznie załadowano go na czekającą już przyczepkę ciągnika. Robotnicy zbili jeszcze tylko nazwisko Rokossowskiego z cokołu i podobiznę marszałka odwieziono do magazynów (…)”.
Figura z pomnika trafiła na kilka lat do magazynu Legnickiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej, skąd została wypożyczona do prywatnego Muzeum Armii Radzieckiej i Wojska Polskiego w Uniejowicach koło Złotoryi. 9 V 2000 r., w pięćdziesiątą piątą rocznicę zakończenia drugiej wojny światowej, doszło do uroczystego odsłonięcia figury. Rzeźba marszałka K. Rokossowskiego wróciła do Legnicy w grudniu 2019 r., kiedy została umieszczona na ekspozycji plenerowej„Cień Gwiazdy. Relikty legnickich pomników PRL-u” przy ul. Wrocławskiej.
Marek Żak – historyk i pracownik Muzeum Miedzi w Legnicy
